معرفی تعاریف موسیقی ایرانی

این واژه معانی مختلفی دارد. یكی اینكه از دو بخش دست + گاه تشكیل شده است. «دست» به معنای

عضوی از بدن و «گاه» به معنی محل و موقعیت كه در موسیقی و نوازندگی می‌تواند این‌گونه تعبیر شود. وقتی

دست انسان روی دسته‌ی برخی از سازها نظیر تار و سه‌تار و كمانچه و… حركت می‌كند، بر اثر آن موسیقی

تولید می‌شود و چنانچه نوع حركت انگشتان دست روی دسته‌ی ساز تغییر كند، فضای موسیقایی هم دگرگون

می‌شود كه اصطلاحاً می‌گویند، دستگاه عوض شد. در حال حاضر به مجموعه‌ای از گوشه‌ها كه از نظر

دانگ‌های تشكیل‌دهنده، خویشاوندی نزدیكی به هم دارند، واژه دستگاه گفته می‌شود. اگر بخواهیم با یك

مثال ساده بیان كنیم، دستگاه را می‌توان به یك فامیل تشبیه كرد. هر فامیل نسبت به فامیل دیگر استقلال

شخصیتی دارد ولی اعضای فامیل كه همان گوشه‌ها باشند،‌ خیلی به هم شبیه و نزدیك‌اند. درحالی‌كه با

اعضای فامیل دیگر ممكن است شباهت كمی داشته باشند و یا هیچ شباهتی نداشته باشند، ضمن اینكه

تمام فامیل‌ها در منطقه یا شهری به نام «موسیقی ایران» زندگی می‌كنند.

معرفی تعاریف موسیقی ایرانی – تعریف های موسیقی ایران

موسیقی رسمی و شهری ایران در حال حاضر به صورت هفت دستگاه مستقل، دسته‌بندی و ارائه می‌شود كه

برخی از دستگاه‌ها دارای شعبه‌های كوچكتری به نام «آواز» هستند. شكل (58) تعداد دستگاه‌ها و ارتباط

آوازهای مربوطه را نشان می‌دهد.

---

شکل 58: نمودار دستگاه های موسیقی ایرانی

هر دستگاه موسیقی ایرانی متشكل از دانگ‌های مختلفی است كه گاهی یك دانگ بین دو یا چند دستگاه

مشترك است. ولی برخی دانگ‌ها نیز به‌طور اختصاصی به یك یا دو دستگاه تعلق دارند. اگر مجری موسیقی

ایرانی ـ چه خواننده و چه نوازنده ـ بخواهد از دستگاهی به دستگاه دیگر برود، در واقع از دانگ‌های مشترك بین

دو دستگاه استفاده می‌كند و سپس به دانگ اختصاصی آن دستگاه فرود می‌آید. هنگام تغییر دستگاه به ‌طور

طبیعی اندازه فواصل با استفاده از نشانه‌های جانبی تغییر می‌كند و معمولاً نت شاهد نیز عوض می‌شود.

آشنایی با تعاریف موسیقی ایران

بیشتر پدیده‌ها در طبیعت دارای شكل و قیافه‌ای معین و مشخص‌اند كه با به خاطر سپردن آنها، به راحتی

می‌توان تفاوت و اشتراك این پدیده‌ها را درك كرد. برای مثال شكل و قالب تمام لیوان‌ها با كمی اختلاف مثل هم

است. حال یك لیوان را با یك میز مقایسه كنید. می‌بینید كه چقدر قیافه‌ی این دو متفاوت است. ولی از طرفی

تمام میزهای دنیا از نظر قالب و قیافه مشترك‌اند. در موسیقی نیز برای تقسیم‌بندی آهنگ‌ها و به جهت

سهولت ساخت، اجرا و درك آنها، در چندین قالب یا فرم دسته‌بندی می‌شوند. یعنی آهنگ‌هایی كه از نظر

ساختار، شباهت بیشتری به هم دارند، دارای قالب یكسانی هستند. فرم‌های رایج در موسیقی ایرانی به

شرح زیراند.

پیش‌درآمد

آهنگی با سرعت كند است كه معمولاً در گوشه‌های اصلی هر دستگاه بیان می‌شود و گاهی نیز به گوشه‌های

خارج از یك دستگاه هم رفت و برگشتی انجام می‌گیرد. ریتم غالب پیش‌درآمدها 4/4 ، 3/4 ، 12/8 ، 6/4 ، 2/4

یا 6/8 است و در همه‌ی این موارد سرعت اجرا حالتی آرام و متین دارد. مدت زمان پیش‌درآمد بین 2 تا 5 دقیقه

می‌تواند باشد (نمونه 1).

تصنیف

آهنگی است كه باید كلام‌دار باشد و معمولاً كلام آن از شعرهای سنتی فرهنگ فارسی انتخاب می‌شود

(نمونه 2). تصنیف‌ به‌طور غالب از صدای بم شروع می‌شود و پس از رفتن به اوج، دوباره به قسمت بم برگشت

می‌كند. مدت زمان آن معمولاً بین 2 تا 8 دقیقه، متغیر و ریتم اش بسیار متنوع است، مثل 2/4 ، 3/4 ، 4/4 ،

6/8 ، 12/8 ، 7/8 ، 5/8 و…

آواز ایرانی

آهنگی آزاد است که خواننده اشعاری را در یک دانگ مشخص می خواند و میزان کشش ها، تحریرها و سکوت

ها کاملاً در اختیار اوست. یعنی همانند قطعات ضربی الزامی ندارد که با سرعت مشخصی به اجرای موسیقی

بپردازد. آواز ایرانی در جهان یک نمونه منحصر به فرد است که اگر مجری آن مسلط و توانا باشد، با کمترین ساز

همراهی کننده و گاه حتی بدون ساز می تواند بر شنونده تأثیر عمیق بگذارد (نمونه 3). آواز در موسیقی

ایرانی غالباً یا یک ساز تنها، همراهی می شود، گاهی با مجموعه ای از نوازندگان همنواز و گاه بدون همراهی

ساز. برخی آهنگسازان امروزی نیز قطعه ای ضربی برای همراهی با آواز تنظیم می کنند تا زیر صدای خواننده

به اجرا درآید، به طوری که خواننده کاملاً آزادی عمل خود را دارد و پس از پایان هر بند آوازش، گروه نوازندگان به

اجرای قطعه ای مشخص می پردازند و بار دیگر به هنگام آواز، حجم صدای گروه پایین می آید.

چهار مضراب

آهنگی با سرعت تند است كه بر اساس یك پایه‌ی تكراری به چرخش درمی‌آید و دارای یک الگوی مضرابی

است. ریتم غالب چهار مضراب‌ها 2/4 ، 3/8 ، 6/8 ، 6/16 و گاهی 5/8 می‌تواند باشد. مدت زمان آن كوتاه و از

یک تا 3 دقیقه متغیر است. البته گاهی چهار مضراب‌های طولانی‌تر هم شنیده می‌شود (نمونه 4).

رنگ Reng

از جهاتی شبیه چهار مضراب است، یعنی سرعت آن بالا و دارای مدت زمان كوتاهی است اما پایه‌ی تكراری

ندارد و به جای آن از تنوع جمله‌بندی برخوردار است. ریتم غالب رنگ‌ها 6/8 است و به‌ ندرت از دیگر ریتم‌ها

استفاده می‌شود (نمونه 5).

قطعه

آهنگی ضربی و حالتی آزاد دارد. یعنی می‌تواند از هر گوشه‌ای آغاز شود و ریتم‌های مختلفی هم داشته

باشد. سرعت اجرای قطعه نیز معیار مشخصی ندارد. همین‌طور مدت زمان آن هم از یك تا ده دقیقه می‌تواند

اختیار شود. قطعه از فرم‌های جدید آهنگسازی موسیقی ایرانی است كه در یكصد سال اخیر به كار می‌رود

(نمونه 6).

ترانه

به نوعی از تصنیف اطلاق می‌شود كه شعر آن ساده و بی‌پیرایه و در برخی موارد بسیار عامیانه است. شعر

خیلی از ترانه‌ها روی آهنگ، سروده می‌شود و در مجموع یك ترانه از اول تا آخر سادگی خودش را حفظ می‌كند.

یعنی پیچیدگی در شعر و آهنگ آن وجود ندارد. غالب ترانه‌ها مضامین عاشقانه و گاه اجتماعی دارند (نمونه 7).

---

اجرای پیش درآمد با عود و تمبک